ايمني در آزمايشگاه شيمي

ايمني در آزمايشگاه شيمي
عوامل مهم جلوگيري از صدمات آزمايشگاهي شامل طراحي مناسب ساختمان آزمايشگاه، استفاده از وسائل و دستگاههاي آزمايشي مطمئن، آموزش هدفدار، نظارت كامل و مداوم بر روي افراد جهت آشنايي عمومي كاركنان در مورد پيش آمدهاي ناگوار و خطرات و اصول جلوگيري از تصادفات و حفاظت افراد است.
كاركنان بايد به رعايت اصول ايمني و حفاظت موظف گردند، هيچ عملي برخلاف اصول ايمني نبايد انجام شود و رؤسا موظفند راه درست و ايمني كار را به آنان نشان دهند. معمولاً از دستورالعملها كه براي كاركنان تنظيم مي‌شود، بهترين روش براي ايمني از خطرات ارائه مي‌شود. مثلاً طرز عمل براي تميز كردن محلول‌هاي اسيدي و قليائي ريخته شده در آزمايشگاه را مي‌توان نام برد.
مسئوليت ايمني در آزمايشگاه به عهده رئيس و معاونين وي بوده و كاركنان نيز مسئول حفاظت خود و ديگر همكاران خود مي‌باشند. با همه اهميت و مطرح بودن قواعد و سفارشات ايمني حس مسئوليت بسيار مهم و جزء اصول كار است.
انجام مقررات ايمني در بالا بردن سطح ايمني همگاني از اهميت بسزائي برخوردار بوده و دستياران آزمايشگاه‌ها نيز بايد از مزاياي اين مقررات آگاهي داشته باشند.
از اين رو بايد دستورالعملهاي كافي آماده و نمايش قواعد ايمني عملي گردد و نيز بازرسي ويژه دستگاه‌هاي عمومي و هر يك از وسائل ايمني مانند هواكش[1]، وسايل آتش‌نشاني، كمك‌هاي اوليه، دستگاه‌هاي تنفسي، عينك‌هاي محافظ چشم، دستكش‌ها و لباس‌هاي حفاظت انجام پذيرد. دستورات ايمني بايد تمرين شود دستورات عملي و آموزش، كاركنان را با بكار بردن وسائل ايمني آشنا مي‌كند دستياران قبل از شروع راه‌اندازي دستگاه جديد بايد شدت خطرات احتمالي آنرا شناسائي و در مقابله با آن تجهيز شوند. دستورات بايد بوسيلة رئيس مربوطه بصورت نوشته در دسترس افراد قرار گيرد و درباره آنها بحث و گفتگو شود. رئيس آزمايشگاه بايد از درك و آگاهي و عمل به دستورات ايمني بوسيله همه كاركنان مطمئن شود. آموزش اعضاء آزمايشگاه عامل اصلي در بالا بردن سطح ايمني كارهاي آزمايشگاهي است. بايد نظارت و كنترل كامل روي كارها انجام شود. بهترين محل براي يادداشت دستورات ايمني درج در كتابهاي روش آزمايشي است. اين دستورات نه تنها در آخر كتاب بلكه ضمن تشريح روش آزمايش بايد صورت گيرد.
توجه مخصوص در مورد نظافت، آراستگي، انبار كردن مواد شيميائي، حمل و نقل مواد، نصب وسائل الكتريكي، نصب دستگاه‌هاي آزمايشي، ممانعت از آتش‌گيري، وسائل اطفاء حريق، جابجايي گازهاي سمي و مواد شيميائي بايد انجام گيرد. كاركناني كه در كار آزمايشگاه غفلت و كوتاهي مي‌كنند بايد بازخواست شوند. هر آزمايشگر بايد مسئول و مواظب دستگاهي باشد كه با آن كار مي‌كند ولي مسئوليت كلي كه تحت آئين نامه كارخانجات در سال‌هاي 1937 و 1948 ميلادي (1316 و 1327 ش) اين آئين‌نامه مربوط به انگلستان يا آمريكا يا سازمان جهاني مربوطه است كه جهت بازرسي مرتب دستگاه‌ها تصويب گرديده و اجراي آن به عهده شخص رئيس آزمايشگاه مي‌باشد.
به كاركنان آزمايشگاه بايد به گونه‌اي آموزش دهند تا كارهاي تجربي را قبلاً برنامه‌ريزي و بر آن تمركز داشته و طرز كار دستگاه را كاملاً درك نمايند و وسائل ايمني را به حد كافي در دسترس داشته باشند تا بتوانند در موقع اضطرار اقدام نمايند.
وضعيت دستگاهي كه ايمني ندارد بايد فوراً گزارش گردد.
مسئوليت‌هاي رئيس آزمايشگاه
انبار كردن مواد و وسايل
براي وسايل شيشه‌اي و مواد شيميايي بايد انبارهاي مناسب تهيه شود. لوله‌هاي شيشه‌اي بايد در قفسه‌هاي مخصوص قرار گيرند. دستگاه‌هاي شكننده بايد طوري نگهداري شوند كه از خطر شكسته شدن در امان باشند. انبار مواد شيميائي بايد بخوبي تهويه گردد و به سهولت به هواي آزاد ارتباط پيدا كند. مواد شيميائي واكنش دهنده با يكديگر بايد در محل‌هاي جدا از هم نگاهداري شوند. مواد شيميائي فرار بايد در سردخانه و دور از گرما نگهداري شوند و از نور مستقيم خورشيد محفوظ باشند. اسيدهاي قوي و آمونياك در اطاقهاي جداگانه با تهويه كامل قرار گيرند. مواد قابل اشتعال ترجيحاً بايد در خارج آزمايشگاه در اطاقي مجهز به دستگاه دوش آب خودكار و وسائل برقي ايمني ضد شعله نگهداري شوند.

حمل و نقل
حمل و نقل مواد شيميايي و وسائل شيشه‌اي منشاء عمده حوادث‌اند. از اين رو احتياج به توجه زياد و طرح‌ريزي و سازماندهي قابل اطمينان دارند.

آموزش فني
طرز كار درست در آزمايشگاه اهميت زيادي دارد. در انتخاب و آموزش كليه كاركنان آزمايشگاه بايد دقت كافي مبذول شود. آراستگي، منظم بودن، پاكيزگي و برنامه‌ريزي دقيق همواره بايد مدّنظر قرار گرفته و تمرين شود. اقتصاد در مصرف مواد ايمني خطرناك است. بايد از حدّاكثر وسائل و مواد ايمني استفاده نمود. بايد به حد كافي وسائل اطفاء حريق در آزمايشگاه موجود باشد و تمام آزمايشگاه‌ها بايد نور كافي داشته ومجهز به وسائل تهويه باشند. ظروف حاوي مواد زايد بايد هر روز در جاي مخصوص و مطمئن تخليه گردد. مواد شيميائي پخش شده در سطح آزمايشگاه فوراً بايد تميز و برطرف گردد.

دستورات و مقررات
هر يك از كاركنان بايد در اثر آموزش‌هاي كافي و تمرين‌هاي تكرار شده فكر ايمني را همواره مدّنظر داشته باشند. اصل بر اين است كه هر تازه وارد بايد در تمرين ايمني آموزش ببيند. اين آزمايش بايد قبل از كار رسمي در آزمايشگاه انجام شود.
اين اصل جهت دستياراني كه از يك محل به محل كاري جديد منتقل مي‌شوند نيز قابل اجرا مي‌باشد هر حادثه به ما مي‌آموزد كه در اثر وقوع آن ما چگونه كار بي‌خطر انجام دهيم. مقررات بايد به حداقل محدود شود مگر آنكه «دستورات» كارگر را قادر كند كه آنرا شبيه مقررات به حساب آورد. گاهي «مقررات» كمك مي‌كند تا «مسئوليت» را در مقابل خطا يا يك حادثه پايه‌گذاري كند.

معاينه طبي
آزمايش‌هاي طبي بايد در زمان‌هاي مناسب انجام گيرد. كاركناني كه با مواد سمي سر و كار دارند بايد در سال دوبار تحت آزمايش‌هاي طبي قرار گيرند (چه نياز قانوني اجازه دهد و چه ندهد)

راهنمايي براي دستياران آزمايشگاه
در آزمايشگاه‌ها «دستياران» با وسائل شكننده و مواد آتش‌زا و قابل انفجار و سمي و وسائل برقي سر و كار دارند. عمليات آزمايشگاهي در دماهاي بالا و پائين و فشارهاي كم و زياد امري عادي است بنابراين جلوگيري از خطرات در آزمايشگاه‌ كار ساده‌يي نيست. در يك ساختمان تنوع كاري بيش از همه در آزمايشگاه وجود دارد. عملياتي كه نتايج جزئي و كلي آن معلوم نباشد، ممكن است خطرات جزئي از قبيل آتش‌سوزي كوچك و انفجار جزئي به دفعات اتفاق افتد. بنابراين برنامه‌هاي حفاظتي جزء اصول كلي است كه بايد رعايت شود.
هر كس نه فقط بايد از ايجاد خطر پرهيز كند بلكه بايد محيط آزمايشگاه را محل مطمئني براي كار كند. با وجود خطرات زياد در آزمايشگاه آزمايشگر بايد اين احساس را داشته باشد كه سالم‌ترين محل براي كار، «آزمايشگاه» است.
با توجه به اطلاعات فردي زياد و تعدّد وسائل ايمني قابل اطمينان و اصول كار شناخته شده بدون ايجاد خطر، آموزش كافي، اطمينان كارهاي بدون خطر را تضمين مي‌كند.

اقدامات كلي احتياطي
كار در آزمايشگاه با خطرات مخصوصي همراه است. اگر آزمايشگر به فكر حفاظت شخصي و حفاظت همكاران باشد، شانس وقوع حوادث بسيار كم خواهد شد. بي‌توجهي يا غفلت و بي مبالاتي هم به خود شخص و هم به ديگران صدمه مي‌زند.
هر كس ضمن آشنائي به كار خود و دقت در كار، بايد تمام فكر خود را در كار متمركز سازد و براي ايجاد ايمني احساس مسئوليت نمايد. اصل مهم دارا بودن انضباط و نظافت محيط كار است نظافت وسائل شيشه‌اي دستگاه‌هاي آزمايشي و ميز كار آزمايشگاه جزء اصول كار است. در عمليات معمولي احتياطات ايمني كاملي را مي‌توان ابداع نمود. تمرين دائمي مي‌تواند سبب بهبود کار كاركنان شود به طوري كه خطرات به حداقل كاهش يابد.
بايد قبل از اجراي هر عمل متوجه عكس‌العمل و خطرات ناشي از آن بود. مثلاً اگر هنگام تقطير مايع شروع به غليان نمايد و دفعتاً سرريزش كنند بايد علت را در عدم وجود سنگ پاي[2] خرد شده در بالن تقطير دانست و يا اينكه سنگ پای خرد شده در مایع داغ اضافه شده است. وقتي با مقدار زيادي از مواد شيميايي كار مي‌كنند از حرارت دادن شديد جلوگيري كنيد و ماده افزوني بايد به مرور وارد محيط شود.
آبي كه در حمام روغن داغ نشت مي‌كند توليد حادثه جدّي می‌کند و سبب جهش روغن داغ می‌شود.

نمونه‌اي از احتياطات ايمني[3]
در آزمايشگاه‌ها معمولاً با جابجائي وسائل شيشه‌اي و در اثر شكسته شدن آنها جراحات و بريدگي ايجاد مي‌شود. در اين صورت بجاست كه احتياطات لازم انجام شود تا خطرات كمتري حادث شود.
آشنائي قبلي با خطرات گاز و برق در حين انجام كار جزء اصول است. تمام وسائل برقي قبلاً بايد امتحان شوند و در سوار كردن آنها ايمني رعايت گردد. براي اينكار بايد از افراد متخصص استفاده شود. بايد تعميرات و عمليات تكميلي آنها طبق قوانين ايمني انجام شود جابجائي وسائل كم فشار و پرفشار بايد در شرايط ايمني صورت گيرد.
تنها دستگاه‌ها، موجب خطر نيستند بلكه نقل و انتقال آنها و بعضي از مواد شيميائي ممكن است به سلامتي اشخاص صدمه بزنند براي جلوگيري از صدمات بايد احتياط مخصوص را در نظر گرفت. اثرات فيزيولوژيكي اغلب مواد معلوم است. بهتر است فرض نمود تمام مواد خطر آفرين و سمّي هستند و احتياطات لازم را روي آنها به اجرا درآورد.
عمليات اجرايي روي موادي كه خطر مخصوص ايجاد مي‌كنند بايد در اطاق جداگانه انجام گيرد. جائي كه وسائل حفاظت در آنجا آماده شده است. مواد شيميائي خطرناك نبايد به مقدار زياد در آزمايشگاه نگاهداري شود بلكه بايد آنها را در انبارهاي مجهز به قفل و بست و در دماي مخصوص نگهداري كرد. مواد قابل اشتعال بايد در اطاق مجهز به اطفاء حريق خارج از محوطه اصلي ساختمان نگاهداري شوند. وقتي عملياتي منجر به توليد گاز سمي يا گرد و غبار مي‌شود بايد عمل در محيط تهويه هوا و يا در هواي آزاد صورت گيرد. اگر وسائل ايمني عمومي براي جلوگيري از خطر آماده نباشد مي‌توان از وسائل ايمني شخصي از قبيل عينك و دستكش و لباس ايمني و وسايل تنفس مصنوعي استفاده كرد. كاركنان در اينصورت بايد دستورات ايمني را براي خود و همكاران با دقت به اجرا درآورند.

توصيه‌هاي عمومي
با احتياط بودن بهتر از بي‌قيد و لاابالي بدون است.
پيشاپيش در مورد شكسته شدن دستگاه آزمايشي و آتش‌گيري آن و كم و زياد شدن فشار دستگاه احتياطات لازم را انجام و چاره‌جوئي نمائيد.
- اغلب مواد خاصيت سمي خود را پس از گذشت زمان ظاهر مي‌كنند.
- سوانح، مانع ارزش غير قابل اجتناب پيشرفت نمي‌باشند.
- احتياط به هيچ‌وجه چيز بي‌ارزشي نيست.
- بي‌باكي و بي‌پروائي ارتباطي با رشادت ندارد.
[1] - Ventilator
[2] - Pumice stone vulcanic glass, full of cavities
[3] - Typical safety precautions