متن نامه ناظم الملك در لندن به ناصرالدين شاه يك صدوسي سال پيش از اين

يكصد و سي سال پيش از اين

 

اين نامه به تاريخ چهاردهم شهر ذي­الحجه­الحرام 1294 توسط ناظم­الملك در لندن تحرير يافته و به عنوان نامه­اي رسمي به تهران ارسال شده است.

در پشت آخرين صفحه آن ناصرالدين شاه به خط خود نوشته است:

انشاءا.. تعالي اين پاكت را در حضور ملكم­خان باز نمائيد و خوانده شود در ايران فهميده نمي­شود.

متن نامه چنين است:

جناب رفيق فدايت شوم مي­خواهيد بدون طول و تفصيل بنويسم كه چه بايد كرد. جواب بنده از اين قرار است: از خلق فرنگستان صد كرور پول بگيريد.

از دول فرنگستان صد نفر معلم و محاسب و مهندس و صاحب­منصب و Administrators و Economists بخواهيد. اين صد نفر معلم و صاحب­منصب را در تحت ده نفر وزير ايراني مأمور نمائيد كه وزارتخانه­ها و كل شقوق اداره دولت را موافق علوم اين عهد نظم دهند.

از ممالك فرنگستان بيست كمپاني بزرگ به ايران دعوت نمائيد و به آنها امتيازات بدهيد كه صد كرور تومان ديگر به ايران بياورند و مشغول شوند به احداث معظم كه در زبان فارسي اسم هم ندارند.

به راهنمايي اين Economists و به توسط اين كمپاني­ها راههاي آهني ايران را از چندين جا شروع كنيد.

در هر يك از ممالك ايران بانكهاي تجاري و بانكهاي ملي و بانكهاي زراعت بسازيد.

معادن و آبها و جنگل­هاي ايران را موافق همان اصول كه در جمع دول معمول است به كار بياندازيد.

ديوانخانه­هاي تجارتي ما را موافق قواعدي كه مقتضي تجارت اين عهد است نظم بدهيد.

رسوم و شرايط تقسيم و تحصيل ماليات ما كه الان از جمله علوم عميق دنيا شده است موافق اين علوم تغيير و ترتيب تازه بدهيد.

گمرك­هاي داخله ما را به كلي موقوف نمائيد.

از براي خالصجات ما به توسط اين Administrators يك اداره مخصوص ترتيب بدهيد.

مسئله پول ايران كه يكي از اسباب ناگزير زندگي ملت و الان معايب آن علاوه بر خرابي تجارت مايه افتضاح دولت شده است نظم بدهيد.

هزار نفر شاگرد به فرنگستان بفرستيد نه اينكه مثل سابق هر كدامي دو سه زن بگيرند. بلكه تا ده سال در مدرسه­هاي آنجا محبوس بمانند به طوري كه ثلث آنها در زير كار بميرند و باقي ديگر آدم شوند.

اصول كار اينها هستند. كارهاي كردني اينها هستند.

تنظيماتي كه فرنگستان از سفر همايون متوقع بود اينها هستند.

شكي نيست كه اگر كسي جرأت بكند و اين مطالب را در مجلس وزراي ما به زبان بياورد همه متفقاً حكم بر سفاهت گوينده خواهند كرد وليكن جناب شما كه در حق بنده هنوز في­الجمله حسن ظني داريد بايد در اينجا بعضي توضيحات را به دقت گوش بدهيد:

خيالات و كارهاي فرنگستان عموماً به نظر ما اغراق و عجيب و بي­معني مي­آيند.

چرا؟

سببش اين است كه ما در ايران هوش و ذهن و فراست طبيعي خود را با علوم دنيا به كلي مشتبه كرده­ايم جميع آن مطالب علمي را كه عقلاي ساير ملل به جهت تحصيل آن عمرها صرف مي­كنند ما مي­خواهيم در ايران بدون هيچ زحمت و به هوش و ذهن طبيعي خود در آن واحد درك كنيم. اين طرز تحقيق ما يك وقتي چندان عيب نداشت اما حالا به كلي معيوب است.

كارهاي دنيا يك وقتي ساده بود و هر كس معني آنها را به حكم هوش و ذهن طبيعي مي­توانست به سهولت درك نمايد. مهندسي عهد هوشنگ، حسابداني حسن صباح و وزارت كريم­خان زند چندان عمق و امتيازي نداشت كه فراست طبيعي نتواند معني آنها را بفهمد وليكن در اين عهد تازه به واسطه ترقيات علوم چندان اسباب و معاني عجيب بروز كرده كه هوش طبيعي بدون علم كسي هرگز قادر به ادراك آنها نخواهد بود.

هوش و ذهن بي­علم چگونه مي­تواند بفهمد كه محالات تلقراف و تصوير عكس را چطور ممكن ساخته­اند. هوش و ذهن مستوفي-هاي كابل چطور مي­تواند قبول كند كه در فرانسه دو سه نفر وزراي خود را در يك سال دو هزار كرور پول قرض كردند.

اينها مطالبي هستند كه به جهت فهميدن دقايق آنها يك عقل سليم بايد اقلاًَ سي سال مشغول چندين علم مختلف باشد.

ما در ايران از جميع آن علوم تازه كه قانون به كارهاي فرنگستان دارد بي­خبر هستيم. يعني در هيچ مدرسه­اي و در هيچ كتاب آن علوم را درس نخوانده­ايم وليكن اين بي­عملي ما هيچ تقصير نيست. وزراي ساير دول نيز از اغلب اين علوم بي­خبر هستند. تكليف وزرا به هيچ وجه اين نيست كه داراي جميع علوم باشند نكته واجب اين است كه هوش و ذهن شخص خود را با علوم دنيا مشتبه نكنند.

در انگليس يك دستگاهي هست كه قدرت و امنيت و جان و ملت انگليس بسته به آن است و اين دستگاه عبارتست از وزارت بحريه. در اين اوقات انقلاب و احتمال جنگ عمومي خواستند اين دستگاه را محكم­تر و معتبرتر كنند. چه كردند؟ يك شخصي را آوردند وزير بحري كردند كه هرگز در خدمات بحريه و عسكريه نبوده و از اوضاع دريا و كشتي اصلاً اطلاعي ندارد. به همين طور اغلب مي­بينيم بر سر دستگاه­هاي بزرگ چنان آدمها مأمور مي­شوند كه از علوم مخصوصه آن دستگاه به هيچ­وجه بويي نشنيده­اند.

با وصف وزراي بي­ربط، چطور مي­شود كه نظم امور اينها ساعت به ساعت در ترقي است؟ سببش همان است كه عرض كردم:

وزراي فرهنگستان هوش و ذهن خود را با وسعت علوم دنيا مشتبه نمي­كنند. هر علمي را كه در مدرسه تحصيل نكرده­اند بدون خجالت مي­گويند ما اين علوم را نخوانده­ايم و به حكم اين اعتراف حكيمانه هميشه تحقيق مسائل عمده را رجوع به اصحاب علم مخصوص مي­نمايند.

بر خلاف اين رسم فرنگستان، ما در ايران تحقيق جميع مسائل را منحصراً رجوع به هوش و ذهن شخصي خود مي­كنيم. در هر كار هوش و سليقه شخصي خود را حكم مطلق قرار مي­دهيم. علم و تحصيل از براي ما هيچ است. مسائل علمي كه از آن عميق­تر و مشكل­تر نباشد حكم آن را در آن واحد جاري مي­كنيم. هيچ لازم نيست كه از وزراي ما بپرسند كه اين علوم و كمالات را در چه زمان و در چه كتاب تحصيل كرده­ايد. چون هوش و دهني كه دارند كافي است. جميع علوم را نخوانده مي­دانند. نمي­دانم و نخوانده­ام در زبان ايشان كفر است. دانستن جزو منصب است. خيال مي­كنند اگر احياناً در يك مسئله بگويند نمي­دانم شأن و منصب شخص آنها به كلي خواهد رفت.

قسم مي­خورم كه در ميان اين صد فرنگي كه در تهران هستند يك نفر نيست كه جرأت بكند بگويد من اكونومي پولتيك مي­دانم، اما جميع اهل درب خانه ما كل اين علوم را در سينه خود مضبوط دارند. اگر از سفراي انگليس و فرانسه بپرسيد بانك را چطور ترتيب مي­دهند يقيناً بلاتأمل جواب خواهند داد كه اين مطلب علوم مخصوص لازم دارد و ما نخوانده­ايم و نمي­دانيم. اما اگر اين مسئله را رجوع به مجلس وزرا نمائيم نه تنها جميع وزرا بر كل دقايق آن احكام قطعي جاري خواهند كرد بلكه فراش­هاي خلوت ما نيز جميع معايب آن را در آن واحد خواهند شكافت.

ارسطو كه يكي از اعظم عقول دنيا محسوب مي­شود هر گاه حالا زنده بشود با جميع عقول خود نمي­تواند بدون تحصيل علوم تازه بفهمد استقراض دولتي يعني چه، اما شهاب­الملوك مرحوم و امثال غيرمرحوم او با علم نخوانده همه نكات اين علم را كاملاً مي­دانند.

دول فرنگستان به جهت ترقي علوم اكونومي پولتيك كرورها خرج مي­كنند و چندين هزار نفر عمر خود را در تحصيل اين علوم تلف مي­نمايند تا اينكه چند نفر اكونوميست پيدا مي­شوند. در ايران هيچ احتياج به اين نقل­ها نيست ما همه اكونوميست كامل هستيم. بانك و راه­آهن و علوم ماليه و علوم اداره همه در نظر ما مثل آب سهل و روشن است.

مادامي كه در ايران وضع تحقيق ما اين است مادامي كه وزراي ما همه علوم را نخوانده مي­دانند بديهي است كه در ايران هيچ كار تازه ممكن نخواهد بود.

پس چه بايد كرد؟

اولاً آن فضول­هاي احمق كه مي­گويند ما همه اين كارها را فهميده و همه اين علوم را مي­دانيم بايد آنها را از مجلس وزرا بيرون كرد.

ثانياً آن اشخاص باشعور كه مي­گويند ما از اين علوم بي­خبر هستيم ولي اجراي اين كارها را موافق عقل از براي ايران واجب و ناگزير مي­دانيم بايد دست اين اشخاص را بوسيد و ايشان را مأمور كرد كه اين قبيل كارها را مجرا بدارند.

سرتان را به تأسف حركت مي­دهيد و آهي مي­كشيد كه اين ناظم­الملك ساده­لوح چرا به اين شدت از اوضاع ايران بي­خبر است. مضموني كه مي­خواهيند به من جواب بنويسيد اين است كه اي رفيق اينجا ايران است. اينجا ملك اسلام است (صد باد صبا اينجا بي­سلسله مي­رقصند). مستوفي­ها صد نوع مضمون خواهند گفت، علما پوست ما را خواهند كند.

اين تعرضات كهنه حالا ديگر واقعاً بدتر از فحش است. هر گاه اين كارها كه ذكر شد به دين اسلام به قدر ذره­اي مخالفت داشته باشند يا به دستگاه علما سر موئي ضرر برسانند يا از مداخل و اعتبار مستوفي­ها چيزي كم بكنند ايراد شما به جا مي­شد وليكن در نيم ساعت مي­توان مثل آفتاب روشن كرد كه مصلحت ملا و مستوفي و خير دين و دولت در اجراي اين كارها و مجبوراً و منحصراً بسته به اين كارهاست.

با صد كرور سرمايه و با آن تدابير معجزنما كه ساير دول را غرف نعمت كرده در دو سال محصولات ايران سي چهل مقابل بيشتر خواهد شد. يعني حالا هر قدر غله و ابريشم و ترياك و تنباكو به عمل مي­آيد سي چهل مقابل بيشتر شده (ماليات ايران هم سي چهل مقابل زيادتر خواهد شد) و آن وقت ملا و مستوفي، رعيت و لشكر، نوكر و پادشاه در جميع امور خود، چنان وسعتي پيدا خواهند كرد كه از تصور حالت امروزه خود وحشت نمايند.

مطلب را بيش از اين شرح نمي­دهم. به سليقه بنده كارهاي كردني عبارت از همان چند فقرات است كه ذكر شد.

هر گاه اين كارها را به ميزان ذهن و فراست شخصي خود بسنجيم شكي نيست كه همه معيوب و مضر و بي­معني و محال به نظر خواهد آمد. اما هر گاه اين كارها را از روي علوم معينه تحقيق كنيم بلاتأمل تصديق خواهيم كرد كه اجراي آنها سهل و طبيعي و موافق دين اسلام و متضمن نجات دولت است.

معني اين كارها خواه مقبول خواه مردود و اجراي اين كارها خواه مشكل، خواه آسان جان مطلب اين است كه خارج از اين كارها هر چه بكنيد در فرنگستان بي­معني و جز بازيچه و اسباب تمسخر و مايه تضييع عمر دولت نخواهد بود.

--
Farid Bensaeed